LAL ISUA LEH KHAWVEL LAL TE CHANCHIN

“Khawvelah hian lal tam tak an lo piang ta a,
Mahse, Lal Krista ang hi an la piang ngai lo.” 
RL. Kamlala (1902-1965)

Khawvel ah hian miropui leh hming thang, lal ropui leh huisen, ram zau tak tak la a, awp thei tu an lo awm tawh a. A then te chu Miropui chungchuang bik “the Great” ti hial a an hming an vuah zui takte pawh an awm a, chutiang zinga mi thenkhat chu han sawi thuak thuak ila..

ISUA PIAN HMA:
1. Hmasang Israel lal, a fin leh hausak em avanga hming thang, Bible-ah leh Muslim lehkhabu thianghlim Quran-ah te pawh a chanchin chuang, Judate Temple ngaihhlut em em First Temple, Jerusalem-a mi satu SOLOMON (970-931 BC) te. Babulon lal ropui leh hmingthang Jerusalam leh a vel awp a, Judate Temple ngaihhlut Solomona Temple chhu chhe vek tu Nebukanezzar-II (605-562 BC) pawh kha a ropui a, a nupui pual a a sak Hanging Garden of Babylon te kha hmasang khawvel a thil mak zual pasarih zingah chhiar tel hial ni mahse, an chanchin kan sawi thui vak lo ang. 

2. Kan lal Isua pian hma daih tawh ami ni mahse, khawvel mihring zinga sipai kaihruaitu ropui leh thiam ber anga an la chhal thin ALEXANDER THE GREAT ti a a hming an vuah tak, Alexander III of Macedon (356 -323 BC) kha Indo leh ral rel a thiam em em a, tu ram lal lakah mah a tlawm lova, indonaah hneh loh a tawng lo, a ropui zia leh a huaisen zia chu sawiin a siak lo. 

Lal ropui Phillip a fapa a ni a, kum 16 a nih thlenga Mithiam hming thang Aritotle an a zirtir (Tuition) a ni bawk a, a fing felin a huaisen em em a, a pa a thi hma a, kum 20 mi a nihin lal thutthlengah a thu a, khawvela lalram zau ber pawl a din ta reng a. A hun laia lal tam tak chu mi pakhat pawh tih hlum ngai lovin a hneh a, an tlawm a, lakah an inpe thin. Kum 32 mi chauh niin 323 BC khan a thi a, a damrei lo hle na a, a sul hnu hrang hrangte avangin khawvel miropui ber ber, zingah chhiar tel loh theih a ni lo. 

3. Maurya lalram awptu ASHOKA THE GREAT tia an koh hial Emperor Ashoka (304-232BCE) pawh hi a ropui ngawt mai, ram zau tak India sub continent pumpui deuh thaw hi a thuhnuaiah a dah a, lal tam tak a hneh a avangin lal te lal (Emepor of the Emperors) an ti hial a. Kalinga (tuna Odisha) indonaah mi nuai chuang fe an thih avang khan Indo a sim ta a. 

Hindu atangin Buddhism sakhua a zawm a, Buddha pualin In (Stupas) ropui tak tak a din teuh a. Ashoka Pillar, Ashoka Chakra te hi Ashoka the Great kutchhuak a ni a, tunn thlenga India chhinchhiahna “National Symbol” Lion Capital pawh hi Ashoka kutchhuak bawk a ni. 

4. Kan lal Isua pian laia lal ropui tak, King of Judea title an pek hial Lal HERODA THE GREAT (74-4 BC) pawh kha, nunrawng viau mahse, a sulhnu In ropui leh lian tak tak, a thren phei chu tun thlengah hmuh tur la awmte hian a ropui zia a ti lang chiang em em a. 

Temple pahnihna (Heroda Temple) an tih mai Solomona Temple sakna hmun ah Temple a din thar leh te, Israel National Park nita hmun nuam em em Caesarea Maritima te, Jerusalem khaw dai a din Herodium ropui tak, tlang zum ker chhunga khaw ropui, lal tuallenna leh kulh ropui tak awmnate, Masada te hi a sul hnute an ni a, tun thlengin UNESCO chuan a la humhalh hial a ni. 

Kan Bible-a Chanchintha Matthaia ziakah pawh a chanchin hi kan hmu a. Khawchak mifing ten lal ropui lopiang tur chu lal ropui Heroda in a piang turah an ngai a niang, Heroda chu an tlawh a,mahse a lo ni lo a. Lal ropui Heroda chuan, a aia ropui zawk, Judate lal ISUA lo piang tur chu a thik a, a phiar ru a, Bethlehem khua a nausen mipa kum 2 hnuai lam chu a that vek a nih kha. A hmingah pawh Herod the Great tih a ni zui ta reng a ni. 

ISUA PIAN HNU:
5. Mongol hnam lal fing leh huaisen GENGIS KHAN (1162 – 1227 CA) kha khawvel lal ropui leh huaisen ber a ngaitu an tam hle. Indo a thiam a, a fing em em a, a hunlaiin Mongol hnam hrang hrangte chu lal ram pakhatah a siam a. Khawvel ngaihsan Alexander the Great a ram lak let li vel zet a la a chhut a ni. China, Russia ram, Asia ram thenkhat a awp a, khawvela Empire ropui ber pakhat Mongol Empire a din chhuak a. Asia leh Europe inkalpawhna kawng a sial a. Indona avangin mi tam tak an that a, Historian te chhui dan chuan Gengis Khan hian mihring maktaduai 40 vel zet a that a, khawvel mihring 11% zetin a tlem phah niin an chhut. 

Mak tak maiin a hmelma, amah that teuh deuhtu sipai huaisen chu a sipai hotu zingah a dah a. Sakhaw hrang hrang zalen takin a siam a, Biakin, Temple te a sa a, Pathian biaknaah chhiah a awl thin a. Khawvel huap anga lehkha leh bungrua in thawn tawn na siam hmasa tu a ni a, chu chu Marco Polo te pawh khan an lo hmang tangkai nghe nghe a. 

Nupui tam tak a nei a, a kalvel naah hmeichhia a mutpui zel a, tu leh fa tam tak a nei a. Kum 2003 a Genetic lam thiam ten an chhut danin khawvel mipa 200 zela 1 te Y Chromosome hi Gengis Khan a hnen atanga chhuak angin an ngai a, anih chuan khawvel mipa 0.5% zet hi Gengis Khan a thlah te anga chhut theih a ni an ti.

6. Mughal Emperor ropui ber tia chhal ngam AKBAR THE GREAT (1556-1605 CA) pawh kha a rorel thiamna, leh a finnate, a ram mite a hmangaih leh enkawl thiamnate, a sulhnu ropui tak tak Fatehpur Sikri a mite, Agra Fort ropui takte, a thlan In ropu tak tun hun thlenga hmuh tur la awm reng te avang pawh hian a ropui a, the Great tih hlawh hial awm reng pawh a ni. Mughal Lal ropui dang Shah Jahan-a te pawh hi, the Great tia koh ni ve lo mah se, a sulhnu ropui tak tak Delhi Kuh sen (Red Fort) te, a nupui pual a a sak Taj Mahal chauh pawh hi khawvel mak tih khawpin a ropui a, Ni 07.07.2007 a Lisbon a khawvel a thil mak leh ropui bik thlanchhuah pasarih zingah a tel pha hial a ni.a

7. Russia Emperor ropui PETER THE GREAT (1672-1725) feet 7 zet a sang a ni a, a pumrua lian tak leh a finna chuan mi a hneh sam phah em em a. Tsar (Russia a an lal) lal ram chu rawn luahin, lal ram zau tak leh ropui tak Russia Empire chu a din a. Ram siam that chu a thupui ber a ni a, chumi atan chuan Kohhran pawimawh zia chu a hria a, Kohhran lakah beiseina sang tak a nei nghe nghe a. 
Mi inzir mi leh hmasawn duh mi tak mai a ni a, eng lai pawha inzir belh zel duh mi a ni a. Sipai kaihhruai dan atanga hrehawm taka mi sawisak dan thlengin a zir vek e an ti hial thin.

Mahni chindan pangngai a kal tlut tha ti lo mi a ni a, ram dang finna leh thiamna a chaw lut a, an ram inawp dan hrang hrang – Sorkar, Sipai leh tualchhung inrelbawlna lam te chu mumal zawkin a siam a. Zirna sikul hrang hrang – Tuipui lam indo zirnate, engineer leh damdawi lamte a siam a. Russia lal ram zau tak chu Europe ram zingah ram thil tithei leh chungnung takah a siam a. A tih loh lamah chuan a nunrawng viau mahse khawvelin a ngaisang a, a hnu a lal (Emperor) lo awm leh te pawhin a ram awp dan chu nasa takin an entawn zui a ni. 

Heng bakah hian lal ropui leh thil tithei tak tak Prussia lal ram awptu, mipui te ngainat em em Federick the Great te, Russian lalnu ropui Empress Catherine te, khawvel hmeichhe lal (lalnu) ropui ber a an sawi thin, England ram awptu, pasal a neih loh avanga The Virgin Queen an tih Queen Elizabeth-I (1533-1803) te, French Emperor ropui leh thil tithei, sipai lam leh ram inrelbawlna lama hruaitu ropui ber zinga khawvelin a hriat reng tur NAPOLEAN BONAPARTE (1769-1821)te, German hruaitu huaisar ADOLF HITLER (1889-1945) te leh lal dang tam tak te kha, lal tha ni leh nih loh chu thu hran, an hun lai chuan an larin an ropui a, thil an ti thei em em a, an lalna kha a tawp thei ang tih pawh rin harsa khawpin an ropui a ni. 

8. LAL ISUA KRISTA : 
Heng kan sawi tak lal ropui tak tak te leh kan lal ISUA KRISTA hi khai khin chuan, an inang lo em em a ni. Kan tarlan tak lal ropui te khi chuan, lal an nih theihna turin mi nunna tam tak an la a, lal thut thlenga an thut theih nan mipui an thunun a, an mite nunna tam tak an la a. Kan Lal Isua erawh chuan mitin tan ama nunna a thap a, a lal thutthleng a kalsan thung. 

Ropui takin lo piang ve lo mahse khawchhak miffing te chuan zah takin chibai an buk a. Ram zau tak awptu Lal ropui leh thiltithei Heroda chuan thah tumin bei mahse sipai chakna chhuan tur nei ve lo Lal Isua chu thlarau thianghlimin awmpui a, a him zel a. Zirna in ropui leh mithiam hming thang hnuaiah zir lo mahse, a thu a fingin thil a ti thei em em a. In ropui takah a cheng ve lo va, sum leh pai tam tak nei ve lo mahse mi tam takin a hnung an zui a. Ralthuam leh sipai te hmangin mi bei ve lo mahse a lal ram chu a zau zel a. A chanchin chu aman sawi lo mahse khawvel pumah a darh zel si. Hetih lai hian a chunga kan sawi tak lal ropui tak tak te chanchin hi chu kan hre meuh tawh lo.

Khawvelah hian Lal tam tak chu an piang tawh ngei a, mahse kan Lal ISUA ang hi chu an la piang lo va, an piang ngai hek lovang. Ani chu Pathian fapa, chatuan a thuneitu Lei leh Vana Lal ber a ni si a. 

(Ka ziah tum danin ka siam rem hman lo, a sei ang angin phochhuak phawt ang.. a taima fal chhiar atan. Buata Bawihtlung – 28.12.2014, 11:00PM at Tkt)

Leave a comment